Pemuka Jaku

Pemuka Jaku
Niat ati penulis nengkebang siti blog ngena jaku Iban ngambika jaku tu enda lenyau mabun laya nitihka aki ini kitai ke Serawai Mandai Betangga Tunggang lalu pia mega awakka iya tau nyadika pesaka sida Titik Nasan Pantau Ajan Panjai Lengan, Tuai Sebayan ba Bedega Lintang Takang. Laman tu ukai semina ngenang pasal pemansang jaku Iban di sekula enggau budaya bansa Iban tang mega ngenang pekara pasal pengerindu diau begulai sejalai sereta bekunsi tuju pengidup enggau mayuh pupu raban bansa ba Malaysia. Kepenudi bendar, laman tu dikarapka ulih nyadika penyanding penemu ngagai bala nembiak ke agi belajarka jaku Iban baikka iya di tikas sekula, institut pematih pengajar tauka universiti.

"Dikelala Buah ari Langgu, Dikelala Basa ari Penyiru, Dikelala Bansa ari Jaku"

Selasa, 15 September 2015

Karang: Isi enggau isi sangking



Bisi dua leka jaku ti suah dikena maya nulis sesebengkah pekara lalu guna kedua-dua jaku nya selalu ngasuh saru. Leka jaku dua iti tu iya nya ‘karang’ enggau ‘esei’. Kamus Dewan nerangka reti ‘karang’ nya gubahan, ikatan dan susunan seperti novel itu ialah karangan Samad Said. Reti iya karang nya pekara ti digubah, bisi kaul sereta betusun baka sebuah novel ke dikarang Samad Said. Ba penemu Za’aba, iya madahka karang nya ‘asil ari pemandai tauka pengelandik ngubah tauka nusun leka jaku awakka nyadi rambai jaku (frasa) lalu udah nya nyadi ayat. Sesebengkah karang ngundan ayat ti udah digubah tauka ditusun nyadi cherita, ripot, penerang enggau ti bukai, (Za’ba, 1965:1).

Dalam jaku English, ‘karang’ enggau ‘esei’ sama tau besilih guna sereta sama bela tau ngenyukupka penemu pangan diri. Karang nya empu suah dikaitka enggau leka jaku English ‘composition’ ti mai reti ‘... the art of composing, putting together and arranging e.g. a piece of writing of music’ (The Advanced Learner’s Dictionary of Current English, 1995).

Sesebengkah esei nya mega sebengkah karang ke dikumbai karang pandak lalu ditulis dalam tukuh prosa. Iya ngembuan reti ke bejuraika sesebengkah pekara, ngenataika penemu tauka ngumbuk orang besetuju enggau sesebengkah tesis ti dibantaika senentang sesebengkah pekara. Sesebengkah esei mantaika penerang tauka topik iya enggau chara ti ukai teknikal lalu suah agi ngena anekdot, ilustrasyen enggau humor dikena nyukung pekara ti dikenataika nya. (M.H.Abrams, 1981:55).

Ari semua penerang di atas, kitai ulih nyimpulka penemu madahka karang ti manah nya karang ti ulih meransang pemacha macha ari pun sampai ke pengujung karang. Nya kebuah, lebuh nulis karang bisi empat pugu penteba ti patut bisi ba sebengkah karang ke nyengkaum fakta, chara nulis, gaya enggau lebas lalu kepenudi nya jalai jaku. Ari mayuh-mayuh fakta enggau penerang nya bisi ke isi lalu bisi ke sangking ke dikumbai isi sangking.

Nya alai, lebuh nulis bekaul enggau isi enggau isi sangking penulis enda tau enda ulih mida pekara tu:
a. Fakta ari penemu
b. Penyata ari bukti tauka kelai
c. Tuduh penemu ari sukung penemu
d. Simpul penemu ari simpul penemu rama

Kempat-empat penteba nya mih ke nyadika pelasar pekara ti dipejuraika dalam artikel tu. Tadi udah diterangka enggau lenak reti rama leka jaku karang. Pekara tu deka nyamai agi diperetika enti karang nya ulih dibagi ngagai beberapa bengkah. Mayuh orang bisi saru runding senentang bengkah karang tu. Bisi sekeda nya nyemakaka bansa karang enggau tukuh karang. Ketegal saru penemu nya bisi sekeda orang nya magika bengkah karang sida ngagai  lima bengkah lalu iya ke bukai nya magi karang sida ngagai lapan bengkah.

Ambika banding A.Samad Ismail magi karang iya ngagai lima bengkah iya nya karang betukuh berita, karang proses, karang sentang peneleba, karang penerang enggau karang personaliti (Samad Ismail, 1967:81). Sulaiman Masri magi karang iya ngaga lapan bengkah. Kelima-lima bengkah ke bisi ba Samad Ismail bisi mega dipasukka Sulaiman Masri. Tiga bengkah ke ditambah iya nya wawancara tentang pendapat orang, karangan yang memperjuangkan suatu cita-cita enggau cerita khayalan (Sulaiman, 1983:81). Reti nya Sulaiman Masri bisi nambah tiga agi bengkah karang nyadi lapan. Bengkah karang ke ditambah iya nya dikategori iya ngagai randau pasal penemu orang, karang senentang juluk ati dikena nandaka pekara nya ngena penemu orang sereta kepenudi nya cherita tengekebang.

Enti kitai enggai mebaka runding kitai senentang bengkah karang nya tadi, kitai mega tau ngambi penemu ari Robert Penn Warren, 1972:41. Nitihka penemu Robert, iya udah ngelumuka bengkah karang nya tadi nyadi empat gaya ngarang iya nya terang, jurai, umbuk enggau cherita.

Karang terang nya minta penulis nerangka sesebengkah pekara, ngaga analisis situasyen, nerangka reti sesebengkah leka jaku tauka rambai jaku lalu meri jaku perintah senentang sesebengkah endur. Reti nya karang bansa tu iya nya dikena meri penerang ngagai raban pemacha. Penerang nya mega nyengkaum iya ke beguna bendar enggau iya ke kurang beguna. Tu mih ke ngasilka iya ke dikumbai isi enggau isi sangking tadi. Dalam kategori tu bisi karang ke bebansa proses, manding enggau mida, ilustrasyen, ngelumu, nerangka reti enggau ngaga analisis.

Karang jurai nya bisi kaul enggau pengawa bejuraika sesebengkah pekara. Iya ngemasukka idea tauka runding, tauka beinjauka idea runding orang bukai ngambika ulih nguingka runding enggau penemu orang mayuh.

Karang umbuk nya tuju iya deka nguingka runding mensia mayuh nitihka penemu penulis, reti nya ngumbuk sida nitihka penemu penulis. Iya ti midaka karang tu enggau karang jurai nya karang jurai ngemeratka faktor logik tang karang umbuk balat agi bemain enggau leka jaku. Iya ti deka diayanka dalam karang bansa tu bekaul enggau pekara tauka barang ke deka dibantai ngagai mensia mayuh lalu baka ni iya ulih ngumbuk mensia mayuh dekaka barang tauka servis nya.

Iya ti kepenudi nya karang cherita. Karang cherita tu bisi kaul enggau sesebengkah pekara ti nyadi. Iya dicheritaka tauka ditusui enggau lenak nitihka pengingin ati penulis nengah pengelandik sereta imaginasyen iya ke nulis. Tuju karang cherita tu dikena narit ati raban pemacha ngambika sida sama ‘ngasai’ utai ke dicheritaka penulis nya, iya nya sebengkah peneleba (Cleanth Brooke et al, lmr 42). Reti nya bisi cherita ti deka dikenataika lalu baka ni iya dibantai ngagai mensia mayuh.

Asil sesebengkah karang tauka esei balat bendar bepanggai ba pengulih siku-siku penulis ngasilka pekara ti deka dipejuraika nya. Nya mih kebuah, pengelandik bejaku ulih disakum ngagai dua pugu aspek, iya nya nerima enggau ngasil. Aspek nerima nya lebih ngagai pengelandik mending enggau macha lalu aspek ngasil nya nyerangkung pengelandik bukai baka bejaku enggau betulis.   

Bibliografi


Abrams, M.H.A (1981), A Glossary of Literary Terms, New york, Holt, Richard and Winston.

A. Samad Ismail (1978), Bimbingan Penulis, Kuala Lumpur, Peneribitan Federal Berhad.

Capek, Mary Ellens, S. (1976), Writing in Context, Chicago, Harcourt Brace Jonanovich, Inc..

Ilias Zaidi (1985), Bahasa Malaysia Kertas 1 STPM,  Kuala Lumpur, Adabi Publishing Sdn. Bhd..

Sulaiman Masri (1983), Panduan Menulis Berita dan Rencana, Kuala Lumpur, Peneribitan Sarjana.

Za’aba (1965), Ilmu Mengarang, Kuala Lumpur, Dewan Bahasa dan Pustaka.

Tiada ulasan:

Catat Ulasan